Όταν ο Κωνσταντίνος Μαμάτσιος ήταν μόλις τριών χρονών έχασε τον πατέρα του και αργότερα, σε ηλικία δεκατεσσάρων χρονών, είδε τη μητέρα του να ξεψυχά στα χέρια του γιατί, όπως έλεγε ο ίδιος, δεν υπήρχαν στην οικογένεια χρήματα για γιατρό και γιατρικά. Η τραγική αυτή εμπειρία «σφράγισε» τη ζωή του και, όπως αποδείχτηκε αργότερα, και την πόλη της Κοζάνης. Ο Μαμάτσιος έφυγε για την Αμερική, δούλεψε σκληρά, κατάφερε να συγκεντρώσει αρκετά χρήματα και έβαλε στόχο της ζωής του να φτιάξει ένα νοσοκομείο στην Κοζάνη, «ένα καταφύγιο στις ώρες της αρρώστιας και του πόνου για τους φτωχούς, για να μην πεθαίνουν οι γονείς τους, οι γυναίκες και τα παιδιά τους χωρίς γιατρό και χωρίς φάρμακα». Αυτά τα λόγια είχε χρησιμοποιήσει, βλέποντας το όνειρό του να γίνεται πραγματικότητα, στην τελετή των εγκαινίων του Μαμάτσειου Νοσοκομείου της Κοζάνης, το 1959.

«Πρόκειται για μία από τις μεγαλύτερες μορφές του ευεργετισμού στην Κοζάνη» εξηγεί στο ΑΜΠΕ ο δρ. Κλασσικής αρχαιολογίας Δημήτριος Μυλωνάς, με αφορμή το επιστημονικό συνέδριο που πραγματοποιείται αυτές τις μέρες στην πόλη, για τα εκατό χρόνια από την απελευθέρωσή της, και είναι αφιερωμένο στους ευεργέτες της. Ο ίδιος τονίζει ότι ο κοζανίτικος ευεργετισμός είναι παρόμοιος με εκείνον της υπόλοιπης Ελλάδας, ωστόσο διαφαίνονται κάποιες μεγάλες ομοιότητές του με εκείνον της Ηπείρου και του ελληνισμού της Αιγύπτου. Ιδιαίτερα για τη Δυτική Μακεδονία και την Ήπειρο σχολιάζει ότι είναι δύσκολοι και ορεινοί τόποι που κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας ώθησαν τους νέους ανθρώπους στην ξενιτιά. Εκεί εργάστηκαν σκληρά, απέκτησαν μεγάλη περιουσία και θέλησαν τότε να ευεργετήσουν τη γενέτειρά τους και πολλές φορές και τον τόπο που τους φιλοξένησε στο εξωτερικό.

«Ο ευεργετισμός συμπλέκεται άμεσα με την απελευθέρωση, την ενδυνάμωση του προεπαναστατικού Ελληνισμού και, στη συνέχεια, τη σύνδεση με τις τύχες του νεοϊδρυθέντος κράτους» σημειώνει ο κ. Μυλωνάς και επισημαίνει ότι έχει καταγράψει 37 ευεργέτες μέχρι το 1960 και άλλους 20 μέχρι σήμερα. Υπογραμμίζει δε ότι οι περισσότεροι δωρητές προσανατολίστηκαν σε δωρεές που είχαν να κάνουν με την παιδεία και την εκπαίδευση των συμπατριωτών τους με απώτερο στόχο την απελευθέρωση της περιοχής και της Μακεδονίας από τους Τούρκους κατακτητές.

Πολλοί ήταν, άλλωστε, εκείνοι που μεγαλούργησαν στο εξωτερικό και η καταγωγή τους προέρχεται από την περιοχή της Δυτικής Μακεδονίας. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι ο Αυστριακός διευθυντής ορχήστρας Χέρμπερτ φον Κάραγιαν που καταγόταν από την οικογένεια Καραγιάννη στην Κοζάνη. Επίσης, ένας γνωστός λόγιος και πολιτικός, μεγάλη προσωπικότητα του νεοελληνικού διαφωτισμού, ήταν ο Γεώργιος Λασσάνης που ζήτησε με τη διαθήκη του να ιδρυθεί το Λασσάνειο κληροδότημα που έδινε υποτροφίες σε σπουδαστές που ασχολούνται με την κωμωδία ή το δράμα. Στον κατάλογο των γνωστών Κοζανιτών, που ευεργέτησαν ταυτόχρονα την πόλη, περιλαμβάνεται επίσης και ο Λόγιος Ευφρόνιος Ραφαήλ Πόποβιτς, ο οποίος γεννήθηκε στην Κοζάνη ως Χαρίσειος Παπαγιαννούσης και έζησε στην Βιέννη. Ο ίδιος δώρισε το σύνολο της σπάνιας και πλούσιας βιβλιοθήκης του στον γενέθλιο τόπο του. Σε αυτήν συγκαταλέγονται ορισμένα σπάνια και σημαντικά βιβλία όπως το λεξικό του Σουίδα, ένα από τα ελάχιστα αντίτυπα της Χάρτας του Ρήγα και ο χάρτης του Άνθιμου Γαζή που χρονολογείται από το 1800.

Σε ό,τι αφορά το αντικείμενο της ευεργεσίας, ο μικρόκοσμος της γενέτειρας ευεργετήθηκε με κρήνες (Γεώργιος Λασσάνης, Κωνσταντίνος Τυφόξυλος), κτίρια σχολείων, υποτροφίες, τόμους βιβλίων στη Βιβλιοθήκη της πόλης (αδερφοί Βαλταδώροι, Παύλος Χαρίσης, Κωνσταντίνος Γκέρτσιος, Παγούνης, Αγόρας Πλατώνης, Πόποβιτς, Δημήτριος Ταϊκατζής, Γεώργιος Λασσάνης, Ιωάννης Μουράτης, αδερφοί Λακοβά, Χαρίσιος Μούκας, Αδερφοί Τυφόξυλοι, Κωνστνατίνος Δρίζης, αδερφοί Κοβεντάροι), νοσοκομεία (Κωνσταντίνος Μαμάτσιος και Αναστάσιος Στάμκος), μέριμνα για τα φτωχά στρώματα και την τρίτη ηλικία (Επίσκοπος Βενιαμίν Καρίπογλου, Ιωάννης Μουράτης, Μητροπολίτης Ιωακείμ Αποστολίδης, Γεώργιος Λυριτζής, Σωκράτης Μπλιούρας, Γεώργιος Καράτζιας), συντήρηση και κατασκευή νέων εκκλησιών (Κωνστνατίνος Τακιατζής, Χρήστος Πλατώνης).

Οι Κοζανίτες ευεργέτες εντάσσονται σε δύο μεγάλες και χαρακτηριστικές ομάδες. Η πρώτη περιλαμβάνει αυτούς που προέρχονται από την Εκκλησία. Πρόκειται κυρίως για Επισκόπους, συνήθως φωτισμένους ανθρώπους, οι οποίοι δώρισαν ένα τμήμα της περιουσίας σε διάφορες εκκλησίες της Επισκοπής τους. Ενδιαφέρον αποκτά το γεγονός ότι με την ευεργεσία τους μερίμνησαν τόσο για την ίδρυση και λειτουργία σχολείων στην Επισκοπή τους όσο και για τον εμπλουτισμό της Δημοτικής Βιβλιοθήκης της Κοζάνης με τη δωρεά των βιβλιοθηκών τους. Χαρακτηριστικότερος όλων ίσως είναι ο Διονύσιος Ψαριανός, ο οποίος δώρισε το σύνολο της βιβλιοθήκης του στο Δήμο και δικαίως μια αίθουσα στην Κοβεντάρειο Δημοτική Βιβλιοθήκη έχει το όνομά του. Άλλοι ευεργέτες επίσκοποι είναι οι Επίσκοπος Θεόφιλος ο Βεροιεύς, Επίσκοπος Βενιαμίν Καρίπογλου, Μητροπολίτης Κωνστάντιος Ματουλόπουλος, Οικουμενικός Πατριάρχης Φώτιος Μανιάτης, Μητροπολίτης Ιωακείμ Αποστολίδης.

Η δεύτερη ομάδα αποτελείται από τους ιδιώτες, οι οποίοι κυρίως ως μετανάστες στην Ευρώπη και μέσα από σκληρή δουλειά απέκτησαν σημαντικό πλούτο. Αυτοί προσανατολίστηκαν στη χρηματοδότηση εκδόσεων Ελλήνων συγγραφέων (ο μεγαλέμπορος Παναγιώτης Μουράτης), στην οικονομική ενίσχυση της περίφημης Σχολής της Κοζάνης (οι Κοζανίτες μεγαλέμποροι στη Βουδαπέστη Γεώργιος Αγόρας και Χρήστος Πλατώνης) και στον εμπλουτισμό της Βιβλιοθήκης της Κοζάνης με σημαντικά συγγράμματα της εποχής.

Κατά το 19ο αιώνα, ενώ στην απελευθερωμένη Ελλάδα οι ευεργεσίες εντάσσονταν σε ένα πλαίσιο εξορθολογισμού και αστικού εκσυγχρονισμού της οικονομίας και της κοινωνίας, στην υπόδουλη ακόμη Μακεδονία και συγκεκριμένα στην Κοζάνη ο ευεργετισμός συνέχιζε να επιδιώκει κατά κύριο λόγο την καλλιέργεια της παιδείας. Παραδειγματικά μπορούν να αναφερθούν τα κληροδοτήματα του λόγιου και πολιτικού Γεώργιου Λασσάνη (1793 – 1870) και των μεγαλέμπορων Ιωάννη Μουράτη και Παύλου Χαρίση τα οποία προίκισαν με σημαντικά ποσά για να βοηθούν Κοζανίτες σπουδαστές- και όχι μόνο. Σημαντική ήταν και η χρηματική συμβολή του μεγαλέμπορου Χαρίσιου Μούκα, ο οποίος αφιέρωσε και τμήμα των ακινήτων του, ενώ οι αδερφοί Βαλταδώροι κατασκεύασαν το Βαλταδώρειο Γυμνάσιο.

Από το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα και μετά την απελευθέρωση της πόλης παρατηρήθηκε μία αλλαγή στον τύπο της ευεργεσίας. Οι Κοζανίτες ευεργέτες, λόγω προσωπικών τραυμάτων και εμπειριών κατά τη διαμονή τους στο εξωτερικό, πρωτοστάτησαν στην υλοποίηση έργων υποδομών και βελτίωσης της κοινωνικής ζωής. Παράδειγμα είναι το Μαμάτσειο νοσοκομείο που έγινε με τη συμβολή επίσης του μεγαλέμπορου Αναστάσιου Στάμκου. Ο πολιτικός Κωνσταντίνος Δρίζης δώρισε την εξοχική κατοικία στη γενέτειρά του και το ποσό των 200.000 δραχμών για τη δημιουργία του Δρίζειου Κληροδοτήματος. Ο μακεδονομάχος Νικόλαος Μαλούτας αφιέρωσε την πατρική του οικία στην πόλη για τη δημιουργία Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα. Ο σπουδαίος έφορος της Βιβλιοθήκης Νικόλαος Δελιαλής άφησε ολόκληρη την περιουσία του στο Δήμο Κοζάνης και στη Μητρόπολη Σερβίων και Κοζάνης. Ο επιχειρηματίας Κωνσταντίνος Γκέρτσος κατασκεύασε το Γκέρτσειο Εκκλησιαστικό ίδρυμα. Και, τελευταίοι αλλά εξίσου σπουδαίοι, οι αδερφοί Δημήτριος και Κωνσταντίνος Κοβεντάρος προσέφεραν χρηματικά ποσά για τη δημιουργία ωδείου στην πόλη τους (Κοβεντάρειο κτίριο) και κατασκεύασαν τη νέα πτέρυγα του Δημαρχείου της πόλης, με στόχο να στεγαστεί η Δημοτική Βιβλιοθήκη.

Επόμενο βήμα, κατά τον κ. Μυλωνά, είναι μία συντονισμένη κίνηση από την πλευρά του δήμου και της Περιφέρειας για την έρευνα των αρχείων σε πόλεις του εξωτερικού όπου είναι γνωστό ότι έζησαν Κοζανίτες αλλά και άλλοι άνθρωποι από περιοχές της Δυτικής Μακεδονίας. Τέτοιες πόλεις είναι η Βιέννη, η Βουδαπέστη, η Λειψία, το Μόναχο και το Άμστερνταμ. Δυνατότητες, μάλιστα, για τη χρηματοδότηση ενός τέτοιου εγχειρήματος υπάρχουν μέσα από το πρόγραμμα «Πολιτιστικές Διαδρομές» του Συμβουλίου της Ευρώπης, το οποίο στοχεύει στην γνωστοποίηση της κοινής πολιτιστικής ταυτότητας των ευρωπαίων πολιτών, την προστασία της ευρωπαϊκής πολιτιστικής κληρονομιάς και την ανάπτυξη του πολιτιστικού τουρισμού.

Π. Γιούλτση