Μέχρι τώρα η περιορισμένη παρουσία του εβραϊκού στοιχείου στην Κοζάνη, μια πόλη με έντονη εμπορική δραστηριότητα, και ο λόγος που δεν αναπτύχθηκε πολυπληθής εβραϊκή κοινότητα στην περιοχή αποτελούσε αντικείμενο ιστοριών και ανεκδότων που περνούσαν από γενιά σε γενιά, σε μια γνήσια έκφραση της λαογραφίας του τόπου.

    Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η ιστορία του Εβραίου που επισκέφθηκε με το γαϊδουράκι του την πόλη και ζήτησε από ένα μικρό παιδί να του φέρει, με ένα πολύ μικρό αντίτιμο, κάτι για να φάει ο ίδιος, να ταϊσει το γαϊδουράκι και μπορέσει μετά να περάσει το χρόνο του. Όπως αναφέρει στο ΑΜΠΕ, ο Διευθυντής ερευνών του Κέντρου Έρευνας της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, Παναγιώτης Καμηλάκης, ο Εβραίος αντιλήφθηκε πως δεν υπήρχε για εκείνον χώρος για να μείνει στην Κοζάνη, δεδομένης της εξυπνάδας και της πονηριάς του μικρού παιδιού που του έφερε ένα καρπούζι, ώστε να τραφεί ο ίδιος, να δώσει τις φλούδες ως φαγητό στο ζώο του και να διασκεδάσει στο τέλος με τα κουκούτσια. Παρόμοιες ιστορίες υπήρξαν πολλές και κοινό στοιχείο μεταξύ τους αποτέλεσε η αδυναμία ανάπτυξης επιχειρηματικών δραστηριοτήτων από Εβραίους στην Κοζάνη, η οποία χαρακτηρίστηκε από έντονο επιχειρηματικό πνεύμα και ευστροφία.

    Από την άλλη πλευρά, νέα στοιχεία που παρουσιάστηκαν στο επιστημονικό συνέδριο που πραγματοποιήθηκε στην Κοζάνη, με αφορμή τους εορτασμούς για τα 100 χρόνια από την απελευθέρωση της πόλης, μαρτυρούν την παρουσία Εβραίων στην περιοχή, σε περιορισμένο όμως βαθμό. Σύμφωνα με τον πολιτικό επιστήμονα, ιστορικό και υποψήφιο διδάκτορα οθωμανικής ιστορίας στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο, Δημήτρη Λαμπράκη, από την έρευνα που πραγματοποίησε ο ίδιος σε έγγραφο που βρήκε στα οθωμανικά αρχεία της Κωνσταντινούπολης προκύπτουν ενδείξεις της παρουσίας Εβραίων στην Κοζάνη.

    «Το έγγραφο επισημαίνει ότι ο κεφαλικός φόρος των κατοίκων, για την περίοδο 1771 – 1772, επρόκειτο να εισπραχθεί από οικογένειες χριστιανών και εβραίων στην πόλη της Κοζάνης και άλλα χωριά της περιοχής. Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε με ακρίβεια αν οι συγκεκριμένοι Εβραίοι έμεναν στην πόλη ή στα χωριά, όμως μπορούμε να υποθέσουμε ότι ισχύει το πρώτο, επειδή οι δραστηριότητες που ανέπτυσσαν ήταν χρηματοπιστωτικές, με την έννοια της ανταλλαγής νομισμάτων με βάση των αξία που εκτιμούσαν» τονίζει χαρακτηριστικά στο ΑΜΠΕ.

    Ένα δεύτερο στοιχείο που προκύπτει από τη μελέτη επτά καταστίχων, δηλαδή των αρχείων που κατέγραφε τα ονόματα και τις εστίες των κατοίκων, τις δραστηριότητές τους και τη φορολογία τους, είναι η παρουσία 30 με 40 οικογενειών Εβραίων στην περιοχή των Σερβίων από το 1569 ως το 1614. «Δεν είναι μεγάλη παρουσία καθώς οι Εβραίοι φαίνεται να αποτελούσαν το 2 με 2,5% των κατοίκων της περιοχής, ωστόσο τα επαγγέλματα με τα οποία ασχολήθηκαν ήταν και πάλι χρηματοπιστωτικά. Συγκεκριμένα ήταν αργυροχρυσοχόοι ενώ αντάλλασαν και νομίσματα» προσθέτει.

    Εκείνο που είναι σίγουρο, σύμφωνα με τον κ. Λαμπράκη, είναι ότι τον 19ο αιώνα δεν υπήρχαν πλέον Εβραίοι στην περιοχή, γεγονός που σημαίνει ότι εγκατέλειψαν την πόλη για κάποιο λόγο. «Ίσως η εμφάνιση Εβραίων να ήταν ένα ευκαιριακό φαινόμενο και ήρθε να καλύψει την ανάγκη των Κοζανιτών εμπόρων για ρευστό χρήμα στις συναλλαγές που έκαναν με στόχο να επεκταθούν» τονίζει.

    Σε κάθε περίπτωση, οι εκδοχές και οι υποθέσεις για την περιορισμένη παρουσία του Εβραϊκού στοιχείου στη δυτική Μακεδονία είναι αρκετές και κάθε φορά δίνουν έμφαση σε μια πλευρά της πραγματικότητας.

    Ο κ. Καμηλάκης εκτιμά, με βάση τα ιστορικά στοιχεία, ότι δεν θα μπορούσε να επιβιώσει Εβραϊκό στοιχείο στην Κοζάνη λόγω της παρουσίας εκεί βλάχων που έφτασαν στην περιοχή μετά την καταστροφή της Μοσχόπολης. «Με δεδομένη την αντίδραση Εβραίων της Καστοριάς στην εγκατάσταση των βλάχων στην πόλη, υποθέτω ότι αν υπήρχαν Εβραίοι στην Κοζάνη θα αντιδρούσαν ομοίως στην δεδηλωμένη παρουσία του βλαχικού στοιχείου» αναφέρει χαρακτηριστικά.

    Από την πλευρά του, ο Πρόεδρος της επιστημονικής επιτροπής του συνεδρίου, Χαρίτων Καρανάσιος, αποδίδει την απουσία εβραϊκού στοιχείου στην γεωγραφική θέση της Κοζάνης, καθώς, όπως λέει, η πόλη δεν βρισκόταν σε νευραλγικό σημείο, όπως η Θεσσαλονίκη, η Βέροια και τα Ιωάννινα όπου υπήρχαν μεγάλοι εβραϊκοί πληθυσμοί.

    Αλήθεια ή μύθος, ο κ. Λαμπράκης εκτιμά ότι υπάρχουν πολλά περιθώρια έρευνας για το επόμενο χρονικό διάστημα, δεδομένου του πλήθους των αρχείων που βρίσκονται και σήμερα στο αρχείο της Κωνσταντινούπολης. «Εκεί βρίσκονται όλα τα αρχεία που συνδέονται με την οθωμανική περίοδο και η έρευνά τους επιφυλάσσει πολλά για το μέλλον», τονίζει.