Παλαιολιθική - Νεολιθική Εποχή

Στα παλαιολιθικά χρόνια ανάγεται η ύπαρξη ζωής στο νομό Κοζάνης. Οι κάτοικοι του νομού είναι γνήσιοι απόγονοι των αρχαίων Ελιμιωτών Μακεδόνων, που ανήκαν στα βορειοδυτικά ελληνικά φύλα. Με την κάθοδό τους στο χώρο αυτό αφομοίωσαν τον προελληνικό πληθυσμό, τους Πελασγούς, που ήταν εγκατεστημένοι στην περιοχή από την Νεολιθική εποχή. Αξιόλογα δείγματα της πολιτιστικής ζωής των αρχαίων κατοίκων και της επαφής τους με τον υπόλοιπο ελληνικό κόσμο από την 7η ακόμηχιλιετία π.Χ. είναι δείγματα ειδωλίων κυκλαδικής τέχνης, αγγεία μυκηναϊκής εποχής και άλλα αρχαιολογικά ευρήματα από τη Νεολιθική εποχή μέχρι τη Ρωμαϊκή κτήση, τα οποία ανακαλύφθηκαν πρόσφατα στο χώρο της αρχαίας Αιανής, αλλά και στον ευρύτερο χώρο του νομού.

Ο Φίλιππος ο Β΄ (359 – 336π.Χ.) ενσωμάτωσε τα κρατίδια της άνω Μακεδονίας στο ενιαίο Μακεδονικό Βασίλειο. Στην εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην Ασία η ελιμιωτική τάξη των πεζεταίρων με επικεφαλή το στρατηγό Κοίνο δόξασε το μακεδονικό όνομα σε όλες τις μάχες μέχρι τον Ινδό ποταμό. Μετά τη μάχη της Πύδνας το έτος 176 π.Χ. η περιοχή υποτάχθηκε στους Ρωμαίους.

Η Ελίμεια, η Εορδαία, η Λυγκηστίδα και η Πελαγονία απετέλεσαν την "Τέταρτη Μερίδα", μια δηλαδή από τις τέσσερις ανεξάρτητες δημοκρατίες, στις οποίες διαίρεσαν τη Μακεδονία οι Ρωμαίοι.

Στην περιοχή έχουν βρεθεί αρχαιότητες της Ρωμαϊκής περιόδου, ερείπια οικοδομημάτων, βωμός, τμήμα υδραγωγείου, αγάλματα, νομίσματα, τάφοι και βάσεις κιόνων - στη θέση Τρίδενδρο, στο λόφο του Αγίου Ελευθερίου, στη θέση της Μπήλιως τα μνήματα και στη θέση Τζιαμάρα.

Κατά τα έτη 1100 – 1300 ιδρύθηκε ο συνοικισμός Καλύβια (Παλιόσπιτα), στη θέση Σιώποτο ίχνη του οποίου διατηρούνται μέχρι σήμερα.  Οι κάτοικοι του οικισμού αυτού έχτισαν ναό, επάνω σε λόφο προς τα ΝΑ, όπου υπήρχαν ερείπια αρχαίου βωμού, στη μνήμη του Αγίου Αθανασίου.

Στα Βυζαντινά χρόνια η περιοχή διοικητικά ανήκε στο Β΄ Θέμα της αυτοκρατορίας όπως και η υπόλοιπη Μακεδονία.

Μετά τη μάχη του Κοσσυφοπεδίου της Σερβίας, το 1389 μ.Χ. η περιοχή περιήλθε στην κυριαρχία των Τούρκων και παρέμεινε υποδουλωμένη επί 523 χρόνια.

Τουρκοκρατία

Το 1392 άποικοι προερχόμενοι από την Πρεμέτη, το Μπιθικούκιο και την Κόζδιανη της Ηπείρου, κατάφυγαν κυνηγημένοι από τους Τουρκαλβανούς στην περιοχή βόρεια της Σέλιτσας (που μέχρι σήμερα ονομάζεται Παλιοκόζδιανη) και στη συνέχεια μεταναστεύοντας ανατολικά συνάντησαν τον χριστιανικό οικισμό στα Καλύβια. Οι κάτοικοι των Καλυβιών δεν τους αποξένωσαν, αλλά τους υποχρέωσαν να χτίσουν τις κατοικίες τους ανατολικότερα. Οι νέοι κάτοικοι ονόμασαν την περιοχή Τζαμουριά διασώζοντας το πατρωνύμιο της παλιάς τους περιοχής. Σήμερα η περιοχή ονομάζεται Τζάμπρα. Επίσης το βραχώδη λόφο επάνω από την Τζάμπρα τον ονόμασαν Σκρίκα ή Σκίρκα (Σκ’ρκα), που σημαίνει βραχώδες ύψωμα.

Αν και υπάρχουν διάφορες εκδοχές για το όνομα της πόλεως η επικρατέστερη είναι πως οι άποικοι αυτοί της Ηπείρου ονόμασαν το νέο οικισμό Κόσδιανη που στη συνέχεια μετατράπηκε σε Κόζιανη και οι μετέπειτα λόγιοι το μετασχημάτισαν σε Κοζάνη.

Λίγα χρόνια αργότερα οικογένειες από τα Σέρβια και το Δρέπανο μετοικίζουν και ενισχύουν τον οικισμό της Κόσδιανης. Οι κάτοικοι παλιών και νέων οικισμών ενώνονται σε μια νέα ενιαία κοινότητα, χτίζουν την εκκλησία τους, κατασκευάζουν υδραγωγεία και κρήνες

Το 1612 λόγω των διώξεων που υπέστησαν από τους Κονιάρηδες Τούρκους, κάτοικοι από τα 'Αγραφα και τη Θεσσαλία κατάφυγαν στην Κοζάνη η οποία αποτελεί πλέον μια ελληνική κοιτίδα πολιτισμού μέσα στον τούρκικο ωκεανό που την περιβάλλει.

Το 1646 νέοι άποικοι από την Θεσσαλία, από το χωριό Χόρμοβο, έρχονται και χτίζουν τα σπίτια τους στη Σκ’ρκα και στα περίχωρα της πόλης.

Τρία χρόνια αργότερα το 1649 εκατόν είκοσι οικογένειες από το χωριό Κτένι υπό την αρχηγία του προεστού τους Ιωάννη Τράντα, εγκαταστάθηκαν στη θέση Κρεβατάκια. Ο γιος του Ιωάννη Τράντα, Χαρίσιος, κατόρθωσε να λάβει Σουλτανικό διάταγμα με προνόμια για τους κατοίκους της πόλης "Μαλικανές", η πόλη δηλαδή ήταν υπό την προστασία της Σουλτανομήτορος: απαγορευόταν να μένουν ως μόνιμοι κάτοικοι οι Μουσουλμάνοι στην πόλη, χορηγήθηκαν παραχωρήσεις για την εξάσκηση των θρησκευτικών τελετών και των πανηγυριών, όταν πρόκειται να μπει κάποιο στρατιωτικό σώμα στην πόλη, η μουσική έπαυε και τα άλογα εκπεταλώνονταν.

Ο Χαρίσιος Τράντας έκτισε μεγαλοπρεπή οικήματα, και στόλισε την πόλη με πλατάνια και κρήνες. Το 1664 θεμελίωσε τον ναό του Αγίου Νικολάου ο οποίος ανακαινίστηκε το 1721. Θεωρείται ο πρώτος άρχοντας της πόλης (Μπασιάς).

Οι κάτοικοι ήταν ελεύθεροι από κάποιους φόρους.

Ήδη είχε αρχίσει η εμπορική επαφή των Κοζανιτών με τα μεγάλα αστικά κέντρα, Κωνσταντινούπολη, Ουγγαρία, Πολωνία, Γερμανία. Ο πρίγκιπας της Τρανσυλβανίας Ράκοζι, το 1667, παραχωρεί στους Κοζανίτες εμπορικά προνόμια και έτσι από πραματευτάδες γίνονται ιδρυτές μεγάλων οίκων στις παραδουνάβιες χώρες. Δημιουργήθηκαν οι ονομαστές κοινότητες των Κοζανιτών στο Ζέμουν (Σέμλινο), στη Βιέννη, στη Βούδα, στην Πέστη, το Βουκουρέστι και σε άλλες πόλεις της Αυστροουγγαρίας. Τα προϊόντα που εμπορεύονται είναι κιλίμια, αλατζάδες, κάπες, νήματα, μεταξωτά, κρόκος, κρασιά, δέρματα και υφαντά.

Η επαφή αυτή με την Ευρώπη προάγει οικονομικά, πνευματικά και κοινωνικά την πόλη.

Εκπαίδευση

Σε όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας λειτουργούσαν υποτυπώδη σχολεία. Το πρώτο οργανωμένο σχολείο στην Κοζάνη λειτούργησε στο τέλος του 17ου αιώνα με πρώτο δάσκαλο τον Γρηγόριο Κονταρή ο οποίος δίδασκε Αριστοτέλη και Θεολογία.

Το 1668 ιδρύθηκε η βιβλιοθήκη της Κοζάνης που στην αρχή λειτούργησε σαν σχολική βιβλιοθήκη και στη συνέχεια προμηθευόταν βιβλία μέσω ειδικού επιτετραμμένου από τη Βιέννη. Μεγάλος αριθμός βιβλίων προήλθε από δωρεές. Σήμερα αριθμεί 120.000 τόμους, σπάνιες εκδόσεις, παλαιά έγγραφα και χειρόγραφα, παλαιότερο των οποίων είναι ένα ευαγγελιστάριο του 1022.

Το 1745 ιδρύθηκε με την ενίσχυση των αποδήμων της Ουγγαρίας η Στοά. Ο πρώτος της δάσκαλος ήταν ο Ευγένιος Βούλγαρης ο οποίος δίδασκε θετικές επιστήμες (Wolff, Locke, Leibniz). Οι διάδοχοι του Βούλγαρη – ιερείς στην πλειοψηφία τους–δεν διέθεταν γνώσεις θετικών επιστημών και σκοπός της εκπαίδευσης πλέον ήταν η χρηστότητα των ηθών και η γλωσσική κατάρτιση.

Λόγω του συντηρητισμού της διοίκησης και της κοινωνίας και λόγω της έλλειψης  διδακτικού προσωπικού η απήχηση του Διαφωτισμού ήταν περιορισμένη. Αντίθετα οι απόδημοι της Κοζάνης συνέβαλαν στο φωτισμό του γένους.

Το 1756 ιδρύεται η Σχολή της Κομπανίας, που χρηματοδοτούνταν από τους απόδημους Κοζανίτες στην Ουγγαρία και λειτούργησε περίπου 15 χρόνια. 

Λόγω του φόβου των Τούρκων έποικοι από τις γύρω κωμοπόλεις και τα χωριά ήρθαν στην Κοζάνη.

Ο 18ος αιώνας κλείνει με επιδρομές των μπέηδων του Καρατζιλαρίου και των Καραγιαννίων. Επί τέσσερις μέρες η πόλη λεηλατούνταν άγρια και φονεύθηκαν πολλοί κάτοικοι. Το 1787 σχηματίστηκαν δύο πολιτικές φατρίες, η μία είχε αρχηγό τον Ρούση Γ.Κοντορούση, αριστοκρατικό και Αλήφρονα, και η άλλη είχε αρχηγό τον Γ. Αυλιώτη, δημοκρατικό και εχθρό του Αλή πασά. Ξεσπά εμφύλια αιματηρή διαμάχη με θλιβερά ανοσιουργήματα, η οποία αποδυνάμωσε κοινωνικά και οικονομικά την πόλη.

 ....................................................................................................

19^ος αιώνας

Οι απόδημοι Κοζανίτες εξελίσσονται πνευματικά, προωθούν τις ιδέες του Διαφωτισμού, αγωνίζονται για την απελευθέρωση της πατρίδας τους και συμμετέχουν στη Φιλική εταιρεία.

Σημαντικές προσωπικότητες της εποχής είναι:

	Γεώργιος Λασσάνης (1793–1870). Φιλόλογος, συγγραφέας, μέλος της Φιλικής Εταιρείας και υπασπιστής του Αλέξανδρου Υψηλάντη.
	Γεώργιος Σακελλάριος (1767–1838). Λογοτέχνης, ιστοριογράφος και γιατρός
	Νικόλαος Κασομούλης (1795–1871) Συγγραφέας, μέλος της Φιλικής Εταιρείας, ηγέτης της εξέγερσης στη Μακεδονία. Τιμήθηκε με αξιώματα από το ελληνικό κράτος
Χαρίσιος Μεγδάνης (1768–1823). Ιερέας, γιατρός, συγγραφέας και καθηγητής στην Πέστη.
Γεώργιος Ρουσιάδης (1783–1854). Έμπορος, συγγραφέας και καθηγητής των ελληνικών στην ακαδημία της Βιέννης.
Μιχαήλ Περδικάρης (1766–1828). Γιατρός και συγγραφέας, γνωστός για την κριτική που ασκούσε στην κοινωνία της εποχής του.
Ευφρόνιος Ραφαήλ Πόποβιτς (1772–1853). Διδάσκαλος στα ελληνικά σχολεία της Βιέννης και της Πέστης. Από τους πρώτους Έλληνες δημοσιογράφους.

Κατά τον 19ο αιώνα ιδρύεται εξατάξια αστική σχολή, και τριτάξιο γυμνάσιο. Το 1840 εμφανίζονται οι πρώτες μαθήτριες και από το 1862 λειτουργεί Παρθεναγωγείο. Το 1873 ιδρύεται ο φιλεκπαιδευτικός σύλλογος.

Στην πολιτική ζωή του τόπου συνεχίζεται η διαμάχη των πολιτικών φατριών, με ένοπλες συγκρούσεις, απαγχονισμούς και φόνο του Αυλιώτη όπως και πολλών οπαδών του.

Μετά την επανάσταση του 1821 όλη η ευρύτερη περιοχή ξεσηκώνεται, αλλά χωρίς επιθυμητά αποτελέσματα.Οι εξεγέρσεις του 1854 και του 1878 πνίγηκαν στο αίμα και σε όλο το πέρασμα του αιώνα η Κοζάνη μαστίζεται από λεηλασίες, αιματοχυσίες, και αρρώστιες.

 ....................................................................................................

20^ος αιώνας

Ο 20ος αιώνας ξεκινάει με ταραχές και δολοφονίες λόγω της Βουλγαρικής προπαγάνδας  και του κινήματος των Νεότουρκων. Οι πρώτες εκλογές που μπορούσαν να συμμετέχουν χριστιανοί Έλληνες έγιναν το 1908. Εκλέχτηκαν δυο Κοζανίτες υποψήφιοι: ο Γεώργιος Μπούσιος και ο Κωνσταντίνος Δρίζης. Από την αρχή του 1912 έχουμε μία ταραχώδη πολιτική κατάσταση λόγω του Βαλκανικού συνασπισμού ενάντια στην Τουρκία. Στις 9 Οκτωβρίου του 1912 ο ελληνικός στρατός νίκησε στη μάχη του Σαρανταπόρου και έτρεψε τα Τουρκικά στρατεύματα σε φυγή.

Την Πέμπτη 11 Οκτωβρίου 1912 ο Ελληνικός στρατός μπαίνει στην πόλη και το πλήθος τον υποδέχεται με δάκρυα χαράς, άκρατο ενθουσιασμό και κωδωνοκρουσίες. Έτσι επί μητροπολίτη Φωτίου Μανιάτη, δημάρχου Νικολάου Αρμενούλη και γυμνασιάρχη Παναγιώτη Λιούφη, η πόλη μετά από 523 χρόνια δουλείας είδε το φως της ελευθερίας και την ένωση με την μητέρα Ελλάδα.

 ....................................................................................................

8χρονος θυμάται την 11η Οκτωβρίου 1912
Μέρα απελευθέρωσης της Κοζάνης

Αυτό το επετειακό για την απελευθέρωση της Κοζάνης, γράφτηκε το 1986, όταν ακόμη βρισκόταν στη ζωή ο «παλιός» δημοσιογράφος της Κοζάνης Μανώλης Πιτσέλης.
Την 11η Οκτωβρίου του 1912, ο Μανώλης, ήταν 8 χρονών! Να τι θυμάται, από την ιστορική αυτή μέρα:

“… Ήμουνα μαθητής του δημοτικού, 8 χρονών παιδί. Θυμάμαι με συγκίνηση,  ότι η μάνα μου μ’ είχε ντύσει ναυτάκι μ’ ένα καπέλο που έγραφε “Αβέρωφ” και μούχε δώσει στα χέρια λουλούδια, για να προϋπαντήσουμε τον Ελληνικό στρατό. Με πήρε από το χέρι και πήγαμε έξω από το σπίτι του Δεμσερή που ήταν δίπλα στου Ταρτάρα (απέναντι από το ξενοδοχείο “Αλιάκμων” οδός 11ης Οκτωβρίου) και περιμέναμε…
Ήταν απόγευμα όταν ήρθε ο πρώτος ιππέας προπομπός του Ελληνικού στρατού και οι Κοζανίτες τον έραιναν με λουλούδια. Πριν προλάβω να πετάξω και τα δικά μου, ο καβαλλάρης με πήρε πάνω στο άλογο και με φίλησε, όταν του χάρισα τα λουλούδια μου. Αυτή τη στιγμή δεν θα την ξεχάσω ποτέ…”.

Στην δοξολογία που έγινε στον Αϊ-Νικόλα, οι Κοζανίτες με εθνική συγκίνηση και περηφάνεια έψαλλαν:
“Τη Υπερμάχω Στρατηγώ τα Νικητήρια…”
Ήταν η μέρα που μπήκε στην Κοζάνη απελευθερωτής ο Ελληνικός στρατός,  μετά από 520 περίπου χρόνια δουλείας, το άγγελμα της νίκης, της αποφασιστικής μάχης του Σαρανταπόρου, προκάλεσε ξέφρενο ενθουσιασμό στους Κοζανίτες.
Στις 4 και 4’ της 11ης Οκτωβρίου του 1912 ένας έφιππος προπομπός του Ελληνικού στρατού, έφερε το γλυκό μήνυμα της απελευθέρωσης. Αμέσως, οι καμπάνες των εκκλησιών άρχισαν να χτυπούν χαρμόσυνα, ενώ σ’ όλα τα παράθυρα, αναρτήθηκε η γαλανόλευκη, που ήταν κρυμμένη στα σεντούκια των Κοζανιτών.
Τρόμοι, καϋμοί, δάκρυα, όνειρα αιώνων συμπυκνώνονται σε κείνη την ιστορική στιγμή που λαχταρούσανε γενιές ολόκληρες...
Ν.Κ.

 ....................................................................................................

Το 1923 με την ανταλλαγή των πληθυσμών εγκαθίστανται στην περιοχή 1400 περίπου οικογένειες προσφύγων από τη Μικρά Ασία και τον Πόντο οι οποίοι συνέβαλλαν και αυτοί στην ανάπτυξη της. Επόμενος σημαντικός σταθμός στην ιστορία της Κοζάνης είναι η Γερμανική κατοχή. Η πείνα και οι εκτελέσεις των πατριωτών από τους Γερμανούς - 44 πατριώτες εκτελούνται στην Παναγία- ξεσηκώνουν τους Κοζανίτες.

Σημαντική μορφή του αγώνα υπήρξε ο μητροπολίτης Ιωακείμ ο οποίος με δύο φλογερά κηρύγματα στις 26 Οκτωβρίου 1942 στο ναό του Αγίου Δημητρίου και στις 6 Δεκεμβρίου στο ναό του Αγίου Νικολάου ξεσηκώνει τα πλήθη και βγαίνει στην αντίσταση στο βουνό. Το Νοέμβριο του 1944 τελειώνει η Γερμανική κατοχή. Μετά από εμφύλιες διαμάχες η Κοζάνη ακολούθησε ανοδική πορεία και παρά την έντονη μετανάστευση προς το εξωτερικό αλλά και προς τα μεγάλα αστικά κέντρα είναι πλέον μια πόλη που καθημερινά εκσυγχρονίζεται και αποτελεί παράδειγμα ανάπτυξης και πολιτισμού.

 ....................................................................................................

Το χρονικό της απελευθέρωσης της Κοζάνης από τους Γερμανούς την 28η Οκτωβρίου 1944

 Αναδημοσίευση από giapraki.gr

ΑΓΝΩΣΤΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ ΑΠΟ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ 28η ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ

Το Δημαρχείο Κοζάνης μετά το βομβαρδισμό της 6ης Απριλίου 1941

Ελάχιστοι, ίσως, γνωρίζουν πως η Κοζάνη απελευθερώθηκε από τους Γερμανούς την 28η Οκτωβρίου του 1944. Το γεγονός ότι συμπίπτει με τον εορτασμό του ΟΧΙ του 1940, δεν επιτρέπει να γιορταστεί ανάλογα από τους Κοζανίτες η αποχώρηση των Γερμανικών Στρατευμάτων από την πόλη. Ελάχιστοι, επίσης. ίσως γνωρίζουν ένα δράμα που εξελίχτηκε την προγούμενη ημέρα στο ύψωμα του Ψηλού Αηλιά. Ένα χρόνο αργότερα ορισμένοι φιλότιμοι Κοζανιώτες ανέβηκαν στον ψηλό Αη-Λιά και εντοίχισαν μία μαρμάρινη πλάκα στη μνήμη τους. Ο εκ των διοργανωτών της τελετής, πρόεδρος του Ελληνοαγγλοαμερικάνικου Συνδέσμου Κοζάνης, κ. Δ. Χασάπης, εκφώνησε τον παρακάτω λόγο.

Η θυσία των επτά Αλιξιπτωτιστών στον Αη-Λιά, την 27η Οκτωβρίου 1944  Του Δ. Χασάπη

Συνερχόμεθα σήμερα σε μια ευλαβική και σεμνή τελετή και αποτίομεν φόρον τιμής προς τους ηρωικούς του Βράχου τούτου που έπεσαν κατά την 27 Οκτωβρίου υπέρ της Ελευθερίας της Ελλάδος, υπέρ της Ελευθερίας της Ανθρωπότητος, υπέρ του Δικαίου και της Ηθικής.

Συνερχόμεθα επίσης σήμερα και αποτίομεν επίσης φόρον τιμής προς τον ήρωα Ταγματάρχην DENNIS της διασυμμαχικής Αποστολής των Κομμάντος όστις, ακολουθών κατά πόδας τον Γερμανικόν Στρατόν εφονεύθη την 28η Οκτωβρίου 1944 εκεί απέναντί μας παρά το 3ο χιλιόμετρο της Δημοσίας οδού, ακριβώς την στιγμή κατά την οποία οι καμπάνες της Πόλεως χαρμόσυνα διαλαλούσαν το λυτρωμό από τη Γερμανική Κατοχή.

Κι ενώ ο κόσμος έξαλλος από ενθουσιασμό γιόρταζε την Ελευθερία του, ο Ταγματάρχης DENNIS ξεψυχούσε ήρεμα με το χαμόγελο στα χείλη γιατί με τη ζωή του πρόσφερε κι? αυτός κάτι στο βωμό της Ελευθερίας. Αλλά ενώ ακόμη η γλοιώδης Γερμανική έχιδνα ελίσσετο στο Δημόσιο δρόμο προς τα Κοίλα, κάποιο άγνωστο μέχρις εκείνης της στιγμής δράμα ήλθε να επισκιάσει τη χαρά, δράμα που είχε εκτυλιχτεί από της προηγουμένης ημέρας εδώ στο Ιερό τούτο Βράχο.

Επτά (7) Αλεξιπτωτισταί του 4ου Τάγματος Αλεξιπτωτιστών της 2ας ταξιαρχίας αλεξιπτωτιστών οι : BOWSER, MAN, OATT, PHLLIPS, BOWRER, CRESSWELL και TEEDE. Επτά ξανθά παλικάρια πιστά στον όρκο προς την πατρίδα τους, πιστά στην Ιδέα της Ελευθερίας. Μια απλή ιστορία, ένα μικρό και τούτο επεισόδιο του Πολέμου. Θα προσπαθήσω να φέρω στη μνήμη όλων εκείνων που έζησαν τα γεγονότα εκείνα ορισμένες λεπτομέρειες και εξηγήσεις όπως συνεπλήρωσα από την διήγησιν του Διοικητού του 4ου Τάγματος Αλεξιπτωτιστών Συνταγματάρχην Τζέλικο, τον οποίον πιστεύω θα ενθυμείστε όταν κατέθεσε στέφανον υπέρ των 7 πεσόντων ανδρών του στην Πλατείαν της Πόλεως την 5.11.44 κατά μίαν επιμνημόσυνον τελετήν.
Κι όταν κατά τους βαρείς χειμώνας τα μπλάβα (μολυβένια βαρειά) σύννεφα θα ανεμοδέρνονται στον ουρανό, κι όταν σκληρές νιφάδες χιονιού απ? τον Αη-Λιά θα κατεβαίνουν σε τρελό χορό προς την Πόλι, με βουητό απ? τις καμινάδες ο αέρας θα ζωογονεί τις πύρινες φλόγες μα και τις αναμνήσεις. Ο παππού ή η γιαγιά δεν θα μπορούν ν? αντισταθούν στα παρακάλια των εγγονιών τους και με της φαντασίας των τα δαντελώματα θα διηγούνται πολλά και ανάμεσα στα πολλά και τη μικρή ιστορία του Αη-Λιά.

Ήταν η 27 Οκτωβρίου 1944, μία ημέρα με πυκνή, υγρή, βαριά ομίχλη, μία ημέρα συνηθισμένη σαν τις άλλες μα κάπως διαφορετική από τις άλλες μέρες γιατί οι διαδόσεις έφερνα πως τάχα βρισκόμεθα στις τελευταίες μέρες της Κατοχής. Και ήταν σωστό αυτό γιατί παρακολουθούσαμε τη συνεχή αποχώρηση των Γερμανών, τα καθημερινά χτυπήματα της ΡΑΦ στις φάλαγγές τους, τα πυροτεχνήματα που μεταβάλλοντο τα αυτοκίνητά τους σε κάθε επιδρομή της ΡΑΦ ελπίδα και παρηγοριά για μας. Μα ξάφνου στις 10 το πρωί χτυπάει συναγερμός. Πυκνή βαριά ομίχλη σκεπάζει τα πάντα και τίποτε δεν διακρίνουμε. Βόμβος αεροπλάνου ακούγεται με κατεύθυνση προς τον Αη-Λιά. Μερικά κροταλίσματα πολυβόλων, μία κίνησις ασυνήθης. Μία έκδηλος ανησυχία των Γερμανών και για λίγη ώρα νεκρική σιγή…
Τι είχε συμβεί; Έπεσαν 10 αλεξιπτωτισταί στο ύψωμα του Αη-Λιά κατά λάθος αντί να πέσουν στα υψώματα του Κιουτσούκ Ματλή (Σκαφιδιού). Σκοπός τους ήταν η ενέργεια αποκοπής της τελευταίας Γερμανικής φάλαγγος. Εδώ όμως ως γνωστόν ήτο εγκατεστημένον Γερμανικόν Φυλάκιον πολυβολείον –πυροβολείον επάνω στο οποίο έπεσαν 7 δυστυχείς αλεξιπτωτισταί και φονεύθησαν ένας – ένας κατά την προσγείωσίν των. Τρεις μη ανευρεθέντες φαίνεται ότι συνελήφθησαν παρά των Γερμανών. Έτσι πιθανολογείται ότι συνέβη. Οι Γερμανοί ανησυχήσαντες και αγνοούντες την έκτασιν της από αέρος προσβολής, αποσύρουν αμέσως το Φυλάκιον τούτο, εγκαθιστούν και ενισχύουν το απέναντι τούτο των Αγίων Σαράντα και αρχίζουν ένα άγριον δι όλμων κανονιοβολισμόν του Αηλιά από το Γυμναστήριον. Επλήγη η Εκκλησία, κατεστράφη ο Ξενών.
Όλοι απορούσαν για τη Γερμανική μανία που ξέσπασε στον Αηλιά.
Το μικρό τούτο επεισόδιο της πτώσεως των Αλεξιπτωτιστών ηνάγκασε τους Γερμανούς να επισπεύσουν την έναρξιν της εκκενώσεως της Πόλεως από της 4 της πρωινής της επομένης αφού προέβησαν εις νέους δι? όλμων κανονιοβολισμούς της αυτής περιοχής.
Επτά νεκροί, ήταν ο απολογισμός επτά νεαραί υπάρξεις με όνειρα μ? ελπίδες… Δύο από αυτούς ευρέθησαν μεταξύ της Εκκλησίας και του Κωδωνοστασίου, ο Τρίτος εκεί, οι άλλοι τέσσερις στην οπισθία πλευρά προς τη χαράδρα.
Άς είναι αναπαυμένη η ψυχή των νέων αυτών που άφησαν τις μακρινές τους Πατρίδες, που άφησαν Μαννάδες κι? αδελφές κι? αγαπημένα πρόσωπα, τα οποία δεν πρόκειται να ξαναϊδούν, που πότισαν με το αγνό τους αίμα τον τόπον αυτόν για μία ιδέα για την ιδέα της Ελευθερίας κατά της ωμής βίας.
Ανδρών επιφανών πάσα Γή τάφος (Πατρίς).
Και η Ελληνική Γή είναι η Πατρίδα της Ελευθερίας
Πρό τριών χιλιάδων ετών και πάντοτε και τώρα και τελευταία στα φαράγγια και τις βουνοκορφές της δουλωμένης Ηπείρου άστραψε πρώτη η Ελληνική λόγχη και το φεγγοβόλημά της ήταν το πρώτο χαμόγελο της Νίκης για τους Ελεύθερους την ψυχήν Λαούς, σε στιγμές που άλλοι προσέφεραν εαυτούς εις οικειοθελή υποδούλωσιν.
Με σεβασμόν στρέφεται η σκέψις μας προς τους νεκρούς αυτούς που αποτελούν παράδειγμα φωτεινό για τις επερχόμενες γεννεές. Σ? όλους τους τόπους της Γης και σ? όλα τα πελάγη λευκάζουν τα τιμημένα κόκκαλα των νεκρών που έπεσαν για την Ελευθερία. Είναι οι της Ελληνικής Αρχαιότητος οι σημερινοί Λεωνίδαι.
Από της Ιεράς αυτής σκοπιάς στέλλω μήνυμα στις χαροκαμένες μάννες των παιδιών αυτών πως ο τόπος που έπεσαν αποτελεί για μας προσκύνημα. Και πολλές Ελληνίδες μάννες δεν θα ξαναϊδούν τ? ακριβά παιδιά τους που τα κόκκαλα κι αυτών είναι σπαρμένα ακόμα στα αφιλόξενα Αλβανικά βουνά, σε θάλασσες και ωκεανούς, στην Αφρικανική Ήπειρο, στα τιμημένα πεδία των μαχών, στο Έλ Αλαμέιν, στο Ρίμινι, στην κοιλάδα του Πώ. Αδελφομένα μαζί με τα κόκκαλα των πολεμιστών των Άγγλων, Αμερικανών, Νεοζηλανδών, Αυστραλών, Καναδών, Νοτιοαφρικανών.
Η εντείχησις σήμερα μιας απέριττης πλάκας στον τόπο που έπεσαν 7 Άγγλοι Αλεξιπτωτιστές και πλησίον του τόπου που έπεσεν ο Ταγματάρχης DENNIS αποτελεί συμβολισμόν της ενότητος των αντιλήψεων περί Ελευθερίας Δικαίου και αυτοσεβασμού των Ελευθέρων Λαών.
Ο Τάφος των Ηρώων αυτών είναι τάφος των δικών μας Ηρώων. Ο πόνος της χαροκαμένης μάννας, πόνος δικός μας, θα οδηγεί ίσαμε ΄δώ ψηλά ευλαβείς προσκυνητάς και τα γύρω – γύρω αγριολούλουδα τα ποτισμένα με το αίμα των νεκρών τούτων πάντα θα κατατίθενται σ? ένα ευλαβικό προσκύνημα.
Ως Πρόεδρος του Ελληνο –Αγγλο – Αμερικανικού Συνδέσμου Κοζάνης καταθέτω στον τόπο αυτό ένα απλό στεφάνι και παραδίδω την αναμνηστικήν αυτήν πλάκα με τα ονόματα των ηρώων στην αιωνιότητα.

Η μαρμάρινη πλάκα αναγράφει:

DIED FOR FREEDOM
G. H. DENNIS P. T. E. OATT T.
P. T. L. BOWSER E. LIEUT. PHILIPPS H. W.
P. T. E. MANN F. BOWRE S/CPEL
CAPT. TEEDE E. R.
ΕΠΕΣΑΝ ΥΠΕΡ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ
27 Χ 1944

------

Το κείμενο που δημοσιεύτηκε σε τοπική εφημερίδα της εποχής, εμπεριέχεται στο βιβλιαράκι του Β. Π. Καραγιάννη : "Ανεβαίνοντας στον Αη – Λιά", έκδοση ΙΝΒΑ, Κοζάνη, 1998.

Η επιτροπή του Ψηλού Αηλιά φροντίζει εδώ και δέκα περίπου χρόνια να τιμά τη μνήμη των οκτώ στρατιωτών που σκοτώθηκαν εκεί δημιουργώντας ένα μικρό βωμό και καταθέτοντας μερικά λουλούδια.
Σαν γιορτή όμως της απελευθέρωση της Κοζάνης δεν γιορτάζεται, επειδή η ημέρα συμπίπτει με τον εορτασμό της επέτειο του «ΟΧΙ»…